Cookie’lar — bu veb-server tomonidan yaratiladigan va brauzerga yuboriladigan kichik axborot fayllaridir. Brauzerlar ushbu cookie’larni belgilangan vaqt davomida yoki foydalanuvchining sayt bilan seansi tugaguncha saqlaydi. Keyingi safar foydalanuvchi shu serverga so‘rov yuborsa, brauzer tegishli cookie’larni birga yuboradi.

Cookie’lar veb-saytlarga foydalanuvchi haqida ma’lumot beradi va saytlarga tajribani shaxsiylashtirishga yordam beradi. Masalan, e-commerce saytlari cookie’lar yordamida foydalanuvchining savatiga nima qo‘ygani ekanini eslab qoladi. Shuningdek, ba’zi cookie’lar xavfsizlik uchun zarur — masalan, autentifikatsiya cookie’lari.

Internetda ishlatiladigan cookie’lar “HTTP cookie’lar” deb ham yuritiladi. Ular HTTP protokoli orqali yuboriladi.

Cookie’lar qayerda saqlanadi?

Veb-brauzer cookie’larni foydalanuvchi qurilmasida maxsus faylga saqlaydi. Masalan, Google Chrome brauzeri barcha cookie’larni “Cookies” nomli faylga joylaydi. Chrome’da saqlangan cookie’larni ko‘rish uchun Developer Tools → Application bo‘limiga kirib, chap menyudagi Cookies qismiga o‘tish kifoya.

Cookie’lar nima uchun ishlatiladi?

1. Foydalanuvchi seanslari

Cookie’lar veb-saytga aynan qaysi foydalanuvchi kirganini aniqlashga yordam beradi. Seans cookie’i alohida belgilar va raqamlardan iborat noyob identifikator bo‘ladi va foydalanuvchi seansi bilan bog‘lanadi.

Masalan, Alisa biron do‘kondan akkauntiga kirsa, server seans cookie’i yaratadi. Brauzer bu cookie’ni har safar saytga so‘rov yuborganida birga yuboradi, sayt esa Alisani tanib, qayta login qilishni talab qilmaydi.

2. Shaxsiylashtirish

Cookie’lar foydalanuvchining oldingi harakatlarini yoki tanlovlarini eslab qoladi va sayt tajribasini shaxsiylashtiradi.

Masalan, Alisa logindan chiqqanda foydalanuvchi nomi cookie’da saqlansa, keyingi safar sayt uning oldingi nomini taklif qiladi.

3. Kuzatuv (Tracking)

Ba’zi cookie’lar foydalanuvchining qaysi saytlarni ko‘rganini yozib boradi. Keyingi safar brauzer shu server bilan bog‘liq kontent yuklaganda, cookie’da yozilgan ma’lumot tracking xizmatiga yuboriladi.

Third-party tracking cookie’lar esa boshqa domenlar tomonidan foydalanuvchi faoliyatini kuzatish uchun ishlatiladi. Masalan, Alisa oldin tashrif buyurgan saytdan tracking cookie olgan bo‘lsa, u shimlar sahifasiga kirganini qayd etadi va keyingi saytga kirganda shimlar reklamalari ko‘rinishi mumkin.

Analytics xizmatlari ham ko‘pincha tracking cookie’lardan foydalanadi. Cloudflare Web Analytics bundan mustasno — u cookie ishlatmaydi, foydalanuvchi maxfiyligini himoya qiladi.

Cookie turlari

• Session cookie’lar: Foydalanuvchi seansi tugagach o‘chiriladi. Muddatsiz bo‘ladi.

• Persistent cookie’lar: Belgilangan vaqt davomida saqlanadi, tugash sanasi ko‘rsatiladi.

• Authentication cookie’lar: Foydalanuvchi seansini boshqaradi va maxfiy ma’lumotlar to‘g‘ri foydalanuvchiga yetkazilishini ta’minlaydi.

• Tracking cookie’lar: Foydalanuvchi faoliyatini qayd etadi va serverga yuboradi.

• Zombie cookie’lar: O‘chirilgandan keyin tiklanadi, brauzer tashqarisida zaxira nusxalarini yaratadi va o‘zini qayta paydo qiladi. Ba’zan yomon niyatli reklama tarmoqlari yoki xakerlar foydalanadi.

Third-party cookie nima?

Third-party cookie — brauzerda ko‘rinayotgan domen bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa domen tomonidan yaratilgan cookie. Ular odatda reklama va tracking uchun ishlatiladi.

Masalan, Alisa jeans.example.com saytidan xarid qilsa, bu sayt birinchi tomon cookie’larini ishlatadi. Shu bilan birga, example.ad-network.com domenidan cookie saqlanishi mumkin, u Alisaning faoliyatini kuzatadi, lekin Alisa hozir example.ad-network.com saytida emas.

Cookie’lar va foydalanuvchi maxfiyligi

Cookie’lar foydalanuvchi faoliyatini qayd qilishi mumkin. Ko‘plab foydalanuvchilar onlayn kuzatilishni xohlamaydi. Ba’zan tracking cookie’lari bevosita ismga bog‘lanmagan bo‘lsa ham, foydalanuvchini aniqlash mumkin. Bu unwanted reklamalar, kuzatuv, shaxsiy hayotga tajovuz va ma’lumotlardan nojo‘ya foydalanishga olib kelishi mumkin.

Yevropa Ittifoqida cookie qonunlari

• ePrivacy Directive: cookie ishlatishdan oldin foydalanuvchi roziligi talab qilinadi (zarur cookie’lar bundan mustasno).

• GDPR: cookie identifikatorlari shaxsiy ma’lumot hisoblanadi va ularga tegishli qoidalar amal qiladi.

Shu sababli ko‘plab saytlar cookie bannerlari orqali foydalanuvchi roziligini so‘raydi.

Xulosa

Cookie’lar foydalanuvchi tajribasini yaxshilash, sayt xavfsizligini ta’minlash va ma’lumotlarni tahlil qilish uchun ishlatiladi. Ularning turini va maqsadini bilish internetda shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish va saytlarni to‘g‘ri ishlatish uchun muhimdir.